Του καθηγητή Νίκου Φίλιππα, Μάιος 2016.

Νίκος Φίλιππας

– Καθηγητής Χρηματοοικονομικών στο Τμήμα Οργάνωσης & Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πειραιώς. 

– Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου και Επιστημονικός Διευθυντής του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ) την περίοδο 2013-2015.

– Μέλος της Ελεγκτικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων την περίοδο 2005-2008.

– Μέλος στο Διοικητικό Συμβούλιο του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς την περίοδο 2004-2009.

– Σύμβουλος των Αμοιβαίων Κεφαλαίων Helvetia και Allianz την περίοδο 1991-1998.

«Ατελέσφορη και λανθασμένη» χαρακτηρίζει την πολιτική της υπερβολικής φορολόγησης ο Νίκος Φίλιππας, υπογραμμίζοντας ότι απαιτείται «δραστική μείωση» των φορολογικών συντελεστών των εταιρειών και των νοικοκυριών, και ταυτόχρονη επέκταση της φορολογικής βάσης. Κάθετα αντίθετος είναι ο καθηγητής Χρηματοοικονομικών στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και με τη χρησιμοποίηση των εσόδων του ΕΝΦΙΑ «για τη συντήρηση του αναποτελεσματικού Δημοσίου ή την αποπληρωμή των δανείων», αντιπροτείνοντας τη μεταφορά του ΕΝΦΙΑ στην τοπική αυτοδιοίκηση για οικιστικές παρεμβάσεις. Εκτιμά, επίσης, ως «οριστικές» τις ζημίες του Ελληνικού Δημοσίου από την τελευταία ανακεφαλαιοποίηση, ενώ διαβλέπει ότι είναι «αρκετά δύσκολο» να δεχθούν οι επίσημοι πιστωτές μας σταθερά χαμηλά επιτόκια κλειδωμένα για δεκαετίες. Σύμφωνα με τον πρώην πρόεδρο του ΚΕΠΕ, το "κλειδί" της οικονομίας είναι η εμπιστοσύνη, η αποκατάσταση της οποίας στη χώρα μας προϋποθέτει την «άμεση υλοποίηση» διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων «που χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ έχουν υλοποιήσει με επιτυχία εδώ και χρόνια».

·  Η χρεοκοπία της Ελλάδας

Ποιοι είναι οι κυριότεροι λόγοι που οδήγησαν την Ελλάδα το 2010 στα πρόθυρα της ανεξέλεγκτης χρεοκοπίας;

Είναι ένας συνδυασμός κοινωνικοοικονομικών, πολιτικών και ψυχολογικών παραγόντων. Το υπερβολικό, συσσωρευμένο διαχρονικά, χρέος, το οποίο είχε εκδοθεί (ιδιαίτερα πριν το 2000) με υψηλό κόστος δανεισμού και σχετικά μικρή χρονική διάρκεια λήξης, συντήρησε ένα αναποτελεσματικό κράτος και μία κατανάλωση πολύ πιο πάνω από τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας. Η κατανάλωση αυτή αφορούσε κυρίως εισαγόμενα αγαθά και υπηρεσίες, και η ανισορροπία αυτή δημιούργησε προβλήματα στο εμπορικό ισοζύγιο, αφού οι εξαγωγές της χώρας μας σε διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά είναι ιδιαίτερα περιορισμένες. Ταυτόχρονα, η έλλειψη γνώσης και συνεννόησης του πολιτικού συστήματος (όχι ότι φταίνε όλοι οι πολιτικοί και όλοι το ίδιο) προκάλεσαν αύξηση της πολιτικής αβεβαιότητας και του πολιτικού κινδύνου (political risk), ο οποίος τιμολογείται από τους επενδυτές και τις αγορές, και αυξάνει την απαιτούμενη απόδοση των επενδύσεων, μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο την αξία των εγχώριων περιουσιακών στοιχείων. Επιπλέον, η αβεβαιότητα αυτή προκάλεσε  κύμα  φυγής κεφαλαίων, αλλά και επιχειρήσεων στο εξωτερικό, σε χώρες που αποτελούν ασφαλείς προορισμούς. Τέλος, ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης, αφού παρασύρθηκε επανειλημμένα από τον λαϊκισμό και δεν ήθελε καμία μεταρρύθμιση. Η αδράνεια αυτή συσσώρευσε και μεγέθυνε τα υπάρχοντα προβλήματα, με αποτέλεσμα να χαθούν έμμεσα εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ, αφού οι μετοχές, τα ομόλογα και η ακίνητη περιουσία των Ελλήνων έχουν υποστεί απίστευτη καταστροφή.   

Ορισμένες πολιτικές δυνάμεις του Τόπου, αλλά και μία μειονότητα των αναλυτών, υποστήριξαν ότι θα ήταν πιο συμφέρουσα για την Ελλάδα μια εθελούσια αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους από την προσφυγή της στον μηχανισμό στήριξης τον Μάιο του 2010. Με άλλα λόγια, θα ήταν προτιμότερο τότε να δηλώναμε ευθαρσώς ότι αδυνατούμε να ικανοποιήσουμε το σύνολο των υποχρεώσεών μας στους πιστωτές μας, καλώντας τους σε διαπραγματεύσεις για το ακριβές ποσοστό αποπληρωμής. Συμμερίζεστε την άποψη αυτή;

Φυσικά και δεν τη συμμερίζομαι. Τα Οικονομικά δεν είναι μία πειραματική επιστήμη, όπως, για παράδειγμα, η Φυσική, με αποτέλεσμα ο καθένας να λέει απίστευτες χρηματοοικονομικές ανοησίες, που μόνον η πραγματικότητα και ο χρόνος θα τις επιβεβαιώσει ή όχι. Όλοι θυμόμαστε το “κούρεμα” που θα πετύχαιναν ορισμένοι υπουργοί της σημερινής κυβέρνησης, πάνω από 50% του υφιστάμενου χρέους, το σκίσιμο του Μνημονίου με έναν νόμο σε ένα άρθρο, τις αγορές που θα χόρευαν από τα νταούλια που θα χτυπούσαμε, τη σεισάχθεια που θα εφάρμοζαν σε όλα ανεξαιρέτως τα δάνεια και για όλους, τα δάνεια που θα παρακαλούσαν να μας δώσουν και άλλες ανακρίβειες. Φυσικά, λόγω της βραχείας μνήμης, η πλειοψηφία των πολιτών ξεχνάει, ευτυχώς όχι πάντα και σίγουρα όχι όλοι. Ας μιλήσουμε, όμως, σοβαρά: Αν θέλουμε ανεξαρτησία και να μη μας κουνάει το δάχτυλο κανένας μεσαίος ή υψηλόβαθμος ευρωπαίος αξιωματούχος, θα πρέπει να φτιάξουμε μία σύγχρονη οικονομία, εξωστρεφή, όπου τα διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά και υπηρεσίες μας θα είναι ανταγωνιστικά και θα μπορούν να αγορασθούν από τους διεθνείς καταναλωτές. Και, αν δουλέψουμε σκληρά, μπορούμε τον στόχο αυτόν να τον πετύχουμε! Το κλειδί της επιτυχίας, τόσο για τα νοικοκυριά όσο και για τις επιχειρήσεις, αλλά και τα κράτη, είναι η γνώση και η χρηματοοικονομική υγεία.

·  Οι πολιτικές των Μνημονίων

Η κριτική που ασκήθηκε στα Μνημόνια αφορούσε περισσότερο την υπερφορολόγηση του ιδιωτικού τομέα. Ο στόχος για άμεση παραγωγή πρωτογενούς πλεονάσματος μπορούσε να είχε επιτευχθεί διαφορετικά;

Ναι, με ένα άλλο μείγμα πολιτικής, όπως περιορισμό του Δημοσίου και ταυτόχρονη κατάργηση εκατοντάδων εταιριών του Δημοσίου αμφιβόλου αποτελεσματικότητας. Ταυτόχρονη πρόσληψη στο Δημόσιο των αρίστων αποφοίτων από τα ελληνικά πανεπιστήμια, με ουσιαστικά κίνητρα παραγωγικότητας και, φυσικά, αξιολόγηση. Ιδιωτικοποιήσεις δημοσίων επιχειρήσεων για μεταφορά τεχνολογίας, στοχευμένες  ιδιωτικές επενδύσεις για ένα νέο οικονομικό παραγωγικό μοντέλο στην υπηρεσία της κοινωνίας και, ιδιαίτερα, των νέων, οι οποίοι βλέπουν τα όνειρα τους ανεκπλήρωτα, αφού δεν τους δίνεται η ευκαιρία ούτε για δημιουργία, αλλά ούτε και για δουλειά. 

Ποια μέτρα μπορούν να εφαρμοστούν στη χώρα μας για την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και την ένταξη της παραοοικονομίας στην επίσημη οικονομία;

Ο εκσυγχρονισμός και η χρήση νέων τεχνολογιών, η απλοποίηση του φορολογικού συστήματος, ο έλεγχος και η παραδειγματική τιμωρία των παραβατών είναι μερικά αλλά ιδιαίτερα αποτελεσματικά μέτρα για την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής. Η χρήση των πιστωτικών καρτών που προωθεί η κυβέρνηση είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, όμως απαιτείται, τελικά, η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των φορολογουμένων προς το κράτος για την αποτελεσματική χρήση των χρημάτων τους. Η υπερβολική φορολόγηση δημιουργεί κίνητρο για φοροδιαφυγή και η παγκοσμιοποίηση καθιστά εύκολη τη μεταφορά χρημάτων, και ιδιαίτερα των επιχειρήσεων, σε άλλες χώρες με χαμηλό φορολογικό συντελεστή. Το παράδειγμα των χαμηλών φορολογικών συντελεστών της Ιρλανδίας, της Κύπρου, της Μάλτας, της Βουλγαρίας πρέπει να μας προβληματίσει ότι η πολιτική που ασκείται είναι ατελέσφορη και λανθασμένη, αφού επιπρόσθετα δεν υπάρχει ανταποδοτικότητα του κράτους στην ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρει. Απαιτείται δραστική μείωση των φορολογικών συντελεστών των εταιρειών και των νοικοκυριών και ταυτόχρονη επέκταση της φορολογικής βάσης. 

Θεωρείτε αναγκαίο κακό τη φορολογική επιβάρυνση της ακίνητης περιουσίας των ελλήνων πολιτών;

Η ακίνητη περιουσία, σε γενικές γραμμές, είναι πλούτος και, ως εκ τούτου, πρέπει να φορολογείται προοδευτικά. Σε ορισμένες χώρες του εξωτερικού ο συγκεκριμένος φόρος χρησιμοποιείται για τη δημιουργία δρόμων, πάρκων και άλλων οικιστικών παρεμβάσεων, οι οποίες βελτιώνουν ουσιαστικά την ποιότητα της ζωής του πολίτη και αυξάνουν την αξία της ακίνητης περιουσίας του – οπότε, αυτό είναι λογικό. Όμως, η χρησιμοποίηση των εσόδων του ΕΝΦΙΑ για τη συντήρηση του αναποτελεσματικού  Δημοσίου ή την αποπληρωμή των δανείων, με βρίσκει κάθετα αντίθετο – ιδιαίτερα μακροπρόθεσμα. Η μεταφορά όλου ή τμήματος του ΕΝΦΙΑ στην τοπική αυτοδιοίκηση για οικιστικές και άλλες παρεμβάσεις θα λειτουργήσει θετικά για τον θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης και την περαιτέρω ανεξαρτησία του.

Πόσο μακριά είναι ακόμα το Ελληνικό Δημόσιο από μία βιώσιμη έξοδο στις αγορές;

Αρκετά! Ακόμα κι αν επέλθει συμφωνία για τη διευθέτηση του χρέους σε όρους επιτοκίων και μακροχρόνιας επιμήκυνσης –κάτι  που όλοι ευχόμαστε να γίνει–, αυτό θα είναι θετικό, αλλά η βιώσιμη και μόνιμη έξοδος στις αγορές με χαμηλά επιτόκια απαιτεί σοβαρές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες δεν εκτιμώ ότι θα υλοποιηθούν άμεσα. Απαιτείται αλλαγή του οικονομικού μοντέλου και εμπιστοσύνη στην οικονομία, η οποία περνάει μέσα από την ικανότητα της κυβέρνησης να πείσει τους διεθνείς επενδυτές και οίκους αξιολόγησης ότι θα υλοποιήσει εκείνες τις παρεμβάσεις που θα δώσουν ώθηση στην ελληνική οικονομία. Η πώληση του πλειοψηφικού πακέτου του ΟΛΠ και η συμφωνία για τα 14 αεροδρόμια είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά μην ξεχνάτε ότι η κυβέρνηση ήταν κάθετα αντίθετη προεκλογικά σε αυτές, αλλά τελικά τις υλοποίησε!

·  Τραπεζικό Σύστημα

Σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδας, το 2015 –παρά την επιβολή των κεφαλαιακών ελέγχων από τα μέσα του έτους– έφυγαν από το ελληνικό τραπεζικό σύστημα 37 δισεκατομμύρια ευρώ – τα περισσότερα από κάθε άλλη χρονιά από το 2009. Εκτιμάτε ότι, υπό τις παρούσες συνθήκες, μπορούν να επιστρέψουν;

Η έλλειψη εμπιστοσύνης, τόσο για την οικονομία όσο και για την ευρωστία του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, δημιουργεί ανασφάλεια και προβληματισμό. Για τον λόγο αυτό, έχουν επιβληθεί και παραμένουν οι κεφαλαιακοί έλεγχοι (capital controls). Για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στη χώρα μας, απαιτείται η άμεση υλοποίηση διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ έχουν υλοποιήσει με επιτυχία εδώ και χρόνια. Η εμπιστοσύνη είναι το κλειδί όχι μόνο στην οικονομία, αλλά και στις ανθρώπινες σχέσεις. Όλοι θυμόμαστε, για παράδειγμα, τις δημόσιες –και μπροστά στις κάμερες– διαβεβαιώσεις του πρώην υπουργού Οικονομικών ότι θα πληρώνουμε κανονικά τις δόσεις των δανείων από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) – και τον επόμενο μήνα η κυβέρνηση δεν πλήρωσε! Και, όπως ξέρετε, η μοναδική χώρα που δεν έχει πληρώσει δόση του ΔΝΤ είναι η Ζιμπάμπουε. Η εμπιστοσύνη χάνεται πολύ εύκολα, αλλά αποκαθίσταται δύσκολα.

Το Ελληνικό Δημόσιο έχασε τα 25 δισεκατομμύρια ευρώ που τοποθέτησε στην ανακεφαλαιοποίηση του 2013, λόγω της κατάρρευσης των χρηματιστηριακών τιμών των ελληνικών τραπεζών. Τα χρήματα των ελλήνων φορολογουμένων που τοποθετήθηκαν στην ανακεφαλαιοποίηση του 2015 μπορούν να έχουν διαφορετική τύχη; 

Ναι, δυστυχώς, ο ελληνικός λαός, οι φορολογούμενοι πλήρωσαν ακριβά τις πρακτικές και τα σφάλματα ορισμένων ανώτατων στελεχών του τραπεζικού τομέα, αφού οι τιμές των τραπεζικών μετοχών έφτασαν κυριολεκτικά στο μηδέν. Στην πρώτη ανακεφαλαιοποίηση (σ.σ.: του 2013) οι ζημίες ήταν λογιστικές και, αν ανέκαμπτε η οικονομία, οι τιμές των τραπεζικών μετοχών θα μπορούσαν να φτάσουν τις τιμές που το κράτος τις είχε αγοράσει, ενώ στην τελευταία ανακεφαλαιοποίηση (σ.σ.: του 2015) οι ζημίες είναι οριστικές, αφού απαγορεύτηκε στο κράτος να συμμετάσχει στην αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου των τραπεζών. Σημειώστε ότι η τιμή της Εθνικής Τράπεζας σήμερα κάνει 0,3 ευρώ, με ιστορικά υψηλή προσαρμοσμένη τιμή στις διαχρονικές ανακεφαλαιοποιήσεις τα 2.350 ευρώ (πηγή: Bloomberg)! Το μέγεθος της καταστροφής είναι πραγματικά τεράστιο.

Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (για περισσότερες από 90 ημέρες) στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα ξεπερνούν πλέον τα 100 δισεκατομμύρια ευρώ, ισοδύναμα το 50% του συνόλου των δανείων – όταν ο αντίστοιχος μέσος όρος στον αναπτυγμένο κόσμο είναι μόλις στο 5%. Ποια λύση κρίνετε ως καταλληλότερη για τον γόρδιο δεσμό των «κόκκινων» δανείων;

Είναι ένα περίπλοκο θέμα, το οποίο θα έπρεπε να μην είχε λάβει τις σημερινές του διαστάσεις. Το πρόβλημα των κόκκινων δανείων στην Ελλάδα ξεπερνάει το 50% του ΑΕΠ, ενώ το αντίστοιχο στην Ευρώπη είναι αισθητά κάτω από το 10%, γεγονός που αποκαλύπτει τις λανθασμένες διαδικασίες που ακολούθησαν οι τράπεζες στη χορήγηση δανείων στη χώρα μας, πολλές φορές χωρίς τις κατάλληλες εγγυήσεις. Θα πρέπει να αυξηθεί η ευελιξία και η ρευστότητα του συστήματος και να αφεθούν μηχανισμοί οι οποίοι θα αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες που πραγματικά υπάρχουν, τόσο στην αγορά των ακινήτων όσο και στις επιχειρήσεις. Φυσικά, θα πρέπει να προστατευθούν οι πραγματικά φτωχοί, αφού ένα τμήμα του πληθυσμού επηρεάσθηκε δραματικά από την κρίση. Την ίδια στιγμή, όμως, πρέπει να πληρώσουν οι στρατηγικοί κακοπληρωτές, οι οποίοι κρύβονται πίσω από το πρόβλημα των πραγματικά φτωχών, αλλά και της αδυναμίας της Δικαιοσύνης για γρήγορη αντιμετώπιση των δικαστικών διαφορών. Τελικά, φαίνεται ότι θα επικρατήσει μία λύση ανάλογη της Κύπρου.

·  Οικονομική Ανάπτυξη

Ποιες διαρθρωτικές αλλαγές πρέπει να γίνουν, ώστε η Ελλάδα να επανέλθει σε υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης;

Τεχνολογικές και άλλες καινοτομίες, και έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα. Απαιτείται περιορισμός του δημόσιου τομέα, λιγότερος παρεμβατισμός και μεγαλύτερη ταχύτητα στην έγκριση, για παράδειγμα, των επενδυτικών σχεδίων. Όλοι γνωρίζουμε ότι ορισμένες επενδύσεις είναι μπλοκαρισμένες για χρόνια από υπαιτιότητα φορέων του Δημοσίου, γεγονός το οποίο στοιχίζει στην κοινωνία σε πλούτο και θέσεις απασχόλησης. Επιπλέον, όλοι συμφωνούμε ότι ο ρόλος του Δημοσίου είναι ελεγκτικός και πρέπει να προστατεύει τα συμφέροντα των πολιτών. Σε μια εποχή που δισεκατομμύρια smartphone επικοινωνούν μεταξύ τους, δεν μπορεί φορείς του Δημοσίου να μην μπορούν να επικοινωνήσουν τεχνολογικά μεταξύ τους. Σε πάρα πολλούς οργανισμούς, ακόμα και σε ίδια ασφαλιστικά ταμεία, για παράδειγμα, τα λογιστήρια δεν “επικοινωνούν” μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να παρατηρείται κατασπατάληση των πόρων, αναποτελεσματικότητες και αδιαφάνεια. Οι 19 ιδιωτικοποιήσεις που έχει δεσμευθεί η κυβέρνηση να υλοποιήσει είναι προς τη σωστή κατεύθυνση.

Σε ποιους τομείς η Ελλάδα μπορεί να επιδείξει συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι των υπόλοιπων οικονομιών, ώστε η ανάπτυξη να μη βασιστεί πάλι σε εγχώρια κατανάλωση τροφοδοτούμενη από δανεισμό αλλά σε εξαγωγές ελληνικών προϊόντων και υπηρεσιών;

Σίγουρα, στον τουρισμό, στον αγροτικό τομέα, στη ναυτιλία, στα logistics και στην κατασκευή software, όπου οι εξαγωγές μας είναι εντυπωσιακές. Η αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας της χώρας μας περνάει, αφενός μεν, μέσα από τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, αφετέρου δε, μέσα από τις ιδιωτικές επενδύσεις – ιδιαίτερα στην τεχνολογία και στις υποδομές. Οι παράγοντες αυτοί θα μειώσουν τον κίνδυνο της χώρας (country risk) και θα φέρουν την επιθυμητή μείωση του επιτοκίου δανεισμού των επιχειρήσεων και των χρηματοοικονομικών τους εξόδων.

·  Αγορά Εργασίας

Εκτός από την επαναφορά της ελληνικής οικονομίας σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, ποια άλλα μέτρα πρέπει να ληφθούν για τον περιορισμό της ανεργίας, η οποία επισήμως καταγράφεται σε ποσοστά κοντά στο 25% του εργατικού δυναμικού;

Απαιτείται μείωση των εργοδοτικών εισφορών, ώστε να μειωθεί η μαύρη εργασία. Ευελιξία στην αγορά εργασίας, ώστε να ενσωματωθούν στην αγορά εργασίας ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού, όπως οι γυναίκες με μικρά παιδιά και άτομα που δυσκολεύονται να πάνε στην εργασία τους. Φυσικά, απαιτούνται επενδύσεις σε κλάδους που θα έχουν μεγάλους πολλαπλασιαστές προϊόντος ΑΕΠ και θέσεων απασχόλησης.

Συμφωνείτε με τη μείωση του κατώτατου μισθού και τις πολιτικές ενίσχυσης της ευελιξίας στην αγορά εργασίας;

Οι μισθοί πλέον έχουν πέσει δραματικά και αυτό στρέφει τους νέους και πιο άξιους επιστήμονες και επιχειρηματίες εκτός Ελλάδας. Η ευελιξία με τη μορφή νέων τεχνολογιών, όπως για παράδειγμα δουλειά από σπίτι, είναι αποτέλεσμα των τεχνολογικών εξελίξεων και σε πολλές περιπτώσεις είναι ευεργετική (παράδειγμα: φοιτητές, σύζυγος με μικρό παιδί ή μικρά παιδιά κλπ.). Η εργασία θα πρέπει να συνοδεύεται από αξιολόγηση και διαρκή επιμόρφωση, αφού οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι ραγδαίες.

·  Ασφαλιστικό Σύστημα

Με βάση την ισχύουσα κοινοτική οδηγία, οι συνταξιοδοτικές δαπάνες σε όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. απαγορεύεται να καταγράψουν αύξηση πάνω από 2,5% του ΑΕΠ σε σχέση με τα επίπεδα του 2009 – το 2009, οι συνταξιοδοτικές δαπάνες στην Ελλάδα διαμορφώθηκαν στο 13,6% του ΑΕΠ. Ποιες αλλαγές πρέπει να γίνουν στο ασφαλιστικό μας σύστημα, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος διατήρησης της συνταξιοδοτικής δαπάνης κάτω από το 16% του ΑΕΠ τα επόμενα χρόνια;

Για μένα, είναι αδιανόητο ένα πτωχευμένο κράτος να δίνει υψηλές συντάξεις (και στο παρελθόν από μικρή σχετικά ηλικία), που σε ορισμένες περιπτώσεις θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως προκλητικές για τη σημερινή οικονομική κατάσταση της χώρας μας, και την ίδια στιγμή οι νέοι μας να μην μπορούν να βρουν δουλειά ή να βρίσκουν δουλειά με χρήματα που αγγίζει το επίδομα της ανεργίας. Είναι απλά οικονομικά παράλογο, αφού για τους εργαζόμενους αυτό αποτελεί ισχυρό κίνητρο πρόωρης συνταξιοδότησης και για τους νέους ισχυρό αντικίνητρο να μη δουλέψουν. Και στις δυο περιπτώσεις, δεν δημιουργείται πλούτος, οπότε το ΑΕΠ μένει στάσιμο! Η δικαιοσύνη μεταξύ των γενεών είναι αναπόσπαστο κομμάτι συνετής οικονομικής πολιτικής. Η νέα γενιά καλείται να πληρώσει ένα τεράστιο χρέος για το οποίο δεν έχει καμία απολύτως ευθύνη.

·  Δημόσιο Χρέος

Το 2016, το δημόσιο χρέος της Ελλάδας προβλέπεται ότι θα ξεπεράσει το ιλιγγιώδες 180% του ΑΕΠ. Γενικότερα, η βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους μιας χώρας εξαρτάται περισσότερο από το μέγεθός του ή από τις ετήσιες δαπάνες εξυπηρέτησής του ως προς το ΑΕΠ;

Ναι, είναι λίγο πιο πολύπλοκο. Επιπλέον, εκτός από τους παράγοντες που αναφέρατε, η βιωσιμότητα ενός χρέους εξαρτάται και από το ύψος των περιουσιακών στοιχείων που έχει το κράτος, από το ύψος των επιτοκίων των δανείων που έχουν συναφθεί, καθώς και από τη διάρκεια αποπληρωμής του. Αυστηρά, ο λόγος χρέους προς ΑΕΠ δεν είναι ένας απόλυτα ικανοποιητικός δείκτης χρηματοοικονομικής υγείας μίας χώρας, αφού δεν λαμβάνει υπ’ όψιν τα παραπάνω ποιοτικά χαρακτηριστικά. Ένας πιο σύνθετος δείκτης που θα λάμβανε υπ όψιν όλα τα περιουσιακά στοιχεία της χώρας (και όχι μόνον τις υποχρεώσεις της), τα μελλοντικά επιτόκια και τη ληκτότητα των δανείων (που θα είναι αποτέλεσμα της συμφωνίας με τους εταίρους-δανειστές), που θα αντανακλούσαν το χρέος μας σε όρους παρούσας αξίας δηλαδή, θα ήταν πιο κοντά στην πραγματικότητα. Η αλήθεια είναι ότι μετά από επτά χρόνια ύφεσης, το χρέος πλέον είναι ένα σοβαρό πρόβλημα, που από το 2022 θα έχει απίστευτα υψηλά τοκοχρεολύσια, τα οποία η χώρα δεν μπορεί να τα πληρώσει.

Στο κείμενο της συμφωνίας της 12^ης Ιουλίου 2015, της Συνόδου Κορυφής της Ευρωζώνης, δηλώνεται σαφώς ότι η ονομαστική απομείωση του δημόσιου χρέους μας (“κούρεμα”) είναι αδύνατη. Σε ποιο βαθμό μπορεί να γίνει δεκτή η μείωση των επιτοκίων και η επέκταση της περιόδου αποπληρωμής των επίσημων πιστωτών;

Είναι αρκετά δύσκολο οι εταίροι να δεχθούν σταθερά χαμηλά επιτόκια κλειδωμένα για δεκαετίες, αφού είναι αδύνατη η πρόβλεψη της μακροπρόθεσμης πορείας τους. Μην ξεχνάτε ότι διεθνώς τα επιτόκια βρίσκονται σήμερα σε ιστορικά χαμηλά και στον επόμενο οικονομικό κύκλο αναμένεται να αυξηθούν. Οπότε, πολύ δύσκολα οι εταίροι θα δεχθούν σταθερά χαμηλά επιτόκια κλειδωμένα για δεκαετίες, αφού αυτό πρακτικά θα σημαίνει ότι οι εταίροι θα δεχτούν να πληρώνουν μελλοντικά τη διαφορά των τόκων των δανείων μας! Είναι βέβαιο ότι οι δανειστές-εταίροι χρησιμοποιούν το δημόσιο χρέος ως “όπλο” για τις μεταρρυθμίσεις. Από την άλλη μεριά, είναι βέβαιο ότι δεν υπάρχει εύκολος δρόμος. Ως εκ τούτου, καθίσταται αναγκαία η υλοποίηση επώδυνων μεταρρυθμίσεων, οι οποίες θα συνοδεύονται από ρύθμιση του χρέους και παράλληλη μείωση των ετήσιων επιβαρύνσεων του. Το θετικό αυτό σενάριο θα οδηγήσει σε μία καλύτερη ζωή για τις επόμενες γενεές.

Είναι εφικτός ο στόχος που τέθηκε στο νέο πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής για την εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους μας, η παραγωγή πρωτογενών πλεονασμάτων 3,5% του ΑΕΠ από το 2018;

Είναι εφικτός αλλά ιδιαίτερα δύσκολος. Οι προβλέψεις για την ετήσια ανάπτυξη του 2018 είναι ιδιαίτερα ευνοϊκές, οπότε οι αναμενόμενες αποκρατικοποιήσεις, αν συνδυασθούν με την προσέλκυση ξένων επενδύσεων, θα μπορούσαν να δώσουν μία σημαντική ώθηση τόσο στην οικονομία, όσο και στα έσοδα και τα πρωτογενή πλεονάσματα. Μην ξεχνάμε ότι έχουν μειωθεί πολύ οι δαπάνες για μισθούς και συντάξεις, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Επιπλέον, η στασιμότητα του ΑΕΠ οφείλεται σε ένα βαθμό και στην έλλειψη χρηματοδότησης, οπότε η ομαλοποίηση της κατάστασης είναι πιθανόν να δημιουργήσει ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες για το μέλλον της οικονομίας μας. 

Για ποιον λόγο δεν έχουμε ακόμα τα επιθυμητά οφέλη από το μέτωπο της αξιοποίησης της ακίνητης περιουσίας του Δημοσίου;

Ιδεοληψίες, λαϊκισμός, γραφειοκρατία, πολλές φορές ανικανότητα και, σίγουρα, αδυναμία κατανόησης της σύγχρονης παγκόσμιας οικονομικής πραγματικότητας. Όλες οι χώρες του κόσμου προσπαθούν να προσελκύσουν επενδύσεις για την καταπολέμηση της ανεργίας και την ανάπτυξη, δίνοντας σοβαρά φορολογικά κίνητρα τόσο για τις επιχειρήσεις, όσο και για την προσέλκυση ικανών στελεχών. Από το Άμπου Ντάμπι μέχρι την Κούβα και το Ιράν, υλοποιούνται σοβαρές μεταρρυθμίσεις, με ισχυρά φορολογικά κίνητρα για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Οι ξένες επενδύσεις συμβάλλουν στη δημιουργία πλούτου, αυξάνουν τις θέσεις απασχόλησης, μεταφέρουν τεχνολογία στις χώρες υποδοχής, δημιουργούν διαχρονικά υψηλής ποιότητας εργατικό δυναμικό και, φυσικά, αυξάνουν τις εξαγωγές και το ΑΕΠ. Η χώρα μας έχει μια τεράστια ακίνητη περιουσία, η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά, συμβάλλοντας στον τουρισμό, αλλά και σε άλλους κλάδους, όπως οι συνδυασμένες μεταφορές, ώστε να γίνει ένας πραγματικός παγκόσμιος κόμβος, αφού βρίσκεται κοντά σε τρεις ηπείρους, το μέλλον των οποίων είναι ιδιαίτερα ευοίωνο.

·  Οι πολιτικές της Ευρωζώνης

Το Δημοσιονομικό Σύμφωνο που υπογράφηκε το 2012 μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. κατακρίνεται για εμμονή στη λιτότητα και έλλειψη αναπτυξιακών πολιτικών. Εσείς τι γνώμη έχετε για το περιεχόμενό του; 

Είναι μια άποψη η οποία έχει μία λογική, αυτήν της απομόχλευσης και της χρηματοοικονομικής υγείας, αλλά σίγουρα πρέπει να συνοδευτεί από επεκτατικές νομισματικές πολιτικές, που εδώ και έναν χρόνο περίπου υλοποιούνται μέσω της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, και αντίστοιχες δημοσιονομικές, που θα προκαλέσουν και μία επιθυμητή  αύξηση του πληθωρισμού κοντά στο 2%. Οι αδυναμίες της αρχιτεκτονικής της Ευρωζώνης, η χρηματοπιστωτική κρίση που ξέσπασε κοντά στην αρχή του ευρώ, σε συνδυασμό με την άνοδο των χωρών της Ασίας και τη μεταφορά του πλούτου στην Ανατολή,  αλλά  και το μεταναστευτικό, δυσκολεύουν την υλοποίηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η οποία θα χρειαστεί χρόνο και υπομονή – εκτός αν, τελικά, επικρατήσουν ακραίες εθνικιστικές τάσεις, που μπορεί να οδηγήσουν στη διάλυση της. 

Πολλοί οικονομολόγοι ισχυρίζονται ότι το θεμελιώδες πρόβλημα λειτουργίας της Ευρωζώνης απορρέει από τη διαφορά ανταγωνιστικότητας μεταξύ των χωρών του Βορρά και των χωρών του Νότου. Είναι ποτέ δυνατόν, στο μέλλον, να τεθούν όρια στο πλεόνασμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών των βόρειων χωρών της Ευρωζώνης (όπως είχε προτείνει κάποτε ο John Maynard Keynes) ή να δρομολογηθεί μία σημαντική μεταβίβαση πόρων από το Βορρά στο Νότο, ώστε να εξασφαλιστεί η ομαλή ανακύκλωση των πλεονασμάτων στο εσωτερικό της Ευρωζώνης;

Δεν συμφωνώ καθόλου με αυτήν την άποψη, αφού οι εμπορικές και άλλες συναλλαγές δεν περιορίζονται μόνο μεταξύ του Βορρά και του Νότου της Ευρώπης. Εξάλλου, επί πολλές δεκαετίες, αλλά ακόμα και σήμερα, οι βόρειες χώρες μεταφέρουν ένα τμήμα των πλεονασμάτων τους στις πιο αδύναμες χώρες. Οι διαφορές παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας Βορρά-Νότου πρέπει να αναζητηθούν στη διαχρονική συσσώρευση πλούτου, στο ύψος των επενδύσεων που προσέλκυσαν, στη διαφορά νοοτροπίας, στη διαφθορά, στην αποτελεσματική ή μη λειτουργία των θεσμών, στους όρους δανεισμού των κρατών και, σίγουρα, στις κλιματολογικές διαφορές. Φυσικά, δεν μπορούμε και ούτε θέλουμε να γίνουμε Γερμανία, αλλά σίγουρα μπορούμε να γίνουμε ένας από τους πιο ελκυστικούς τουριστικούς προορισμούς στον κόσμο. Βελτιώνοντας τις υποδομές μας, τα αεροδρόμια, τα λιμάνια, τους σιδηρόδρομους και επενδύοντας στις τεχνολογίες και στη γνώση, και όχι στην κατανάλωση εισαγομένων, μπορούμε σίγουρα να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο για τα παιδιά μας και τις επόμενες γενεές.

·  Διεθνές Χρηματοπιστωτικό Σύστημα

Ποιες δομικές αλλαγές πρέπει να γίνουν στη λειτουργία του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, ώστε να τεθεί υπό έλεγχο η ανεξέλεγκτη και στρεβλή ανάπτυξη του χρηματοπιστωτικού τομέα και να περιοριστεί η επίδραση των αγορών στην καθημερινή μας ζωή;

Ο πιο αυστηρός (προληπτικός) έλεγχος των τραπεζών και, γενικότερα, των οργανισμών του χρηματοπιστωτικού τομέα. Η ανάληψη υπερβολικών κινδύνων από τα ανώτατα στελέχη των χρηματοοικονομικών οργανισμών για την επίτευξη μεγαλύτερων αποδόσεων, ώστε να πάρουν μεγαλύτερες αμοιβές, προκαλεί και μεταφέρει τους κινδύνους στους μετόχους και στους φορολογούμενους, ενώ θα έπρεπε αυτοί να αναλαμβάνουν τις ευθύνες των πράξεων τους και της καταστροφής που προκαλούν. Αυτό που ζούμε σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα των ανεύθυνων πολιτικών τους. Ως εκ τούτου, απαιτείται μια νέα αρχιτεκτονική του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος που θα έχει ως σκοπό τον άνθρωπο, περιορίζοντας τις κοινωνικές ανισότητες με ενιαίους παγκόσμιους κανόνες ελέγχου και προστασίας. Στα πλαίσια αυτά, απαιτείται αυστηρός έλεγχος και ενσωμάτωση  των φορολογικών παραδείσων στην παγκόσμια οικονομία. Τέλος, θεωρώ ότι η ανεξέλεγκτη χρήση των παράγωγων προϊόντων μόλυνε ανεπανόρθωτα το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα και απαιτείται ο έλεγχος των over the counter αγορών, οι οποίες αποτελούν εν δυνάμει πυρηνικές βόμβες. 

Μόλις πριν από λίγους μήνες κυκλοφόρησε το τελευταίο σας βιβλίο, με τίτλο «Η Ψυχολογία των Αγορών: Παρεμβάσεις πριν και μετά την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση». Ποιος ήταν ο σκοπός του βιβλίου και σε ποιους απευθύνεται;

Ο βασικός στόχος του βιβλίου αυτού ήταν να καταγράψει τις αδυναμίες της παραδοσιακής χρηματοοικονομικής και, ταυτόχρονα, να προβάλει τις πρωτοποριακές ιδέες και τους βασικούς θεμελιωτές της Συμπεριφορικής Χρηματοοικονομικής (Behavioral Finance). Η κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς από την πλευρά της ψυχολογίας είναι ιδιαίτερης σπουδαιότητας, καθώς επηρεάζει τις επενδυτικές, επιχειρηματικές, αλλά και πολιτικές αποφάσεις. Το βιβλίο αυτό φιλοδοξεί να κάνει γνωστά στο ευρύτερο κοινό τα ενδιαφέροντα ευρήματα της Συμπεριφορικής Χρηματοοικονομικής (Behavioral Finance), αλλά και τις επιπτώσεις τους στις χρηματοοικονομικές αγορές μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα, τόσο της εγχώριας αγοράς όσο και του διεθνούς περιβάλλοντος. Απευθύνεται, λοιπόν, τόσο σε φοιτητές (προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς), όσο και σε επαγγελματίες των αγορών, με σκοπό να συμβάλει στη βαθύτερη κατανόηση του επενδυτικού συναισθήματος και των επιπτώσεών του στις αγορές χρήματος και κεφαλαίου σε ένα πολύπλοκο, ασταθές παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.

Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της ψυχολογίας στη σύγχρονη πολύπλοκη χρηματοοικονομική πραγματικότητα;

Η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση του 2007-2009 ανέδειξε τη σημαντικότατη επίδραση του συναισθήματος (sentiment) στην εμφάνιση των κρίσεων και των ανωμαλιών της αγοράς, αμφισβητώντας τις βασικές αρχές στις οποίες βασίζεται η παραδοσιακή χρηματοοικονομική θεωρία αναφορικά με την ύπαρξη ορθολογικών επενδυτών και την αποτελεσματική λειτουργία των αγορών. Ο τομέας της Συμπεριφορικής Χρηματοοικονομικής έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των ερευνητών κορυφαίων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στον κόσμο (π.χ. Yale, Northwestern, Chicago, Harvard κ.λπ.) δίνοντας έμφαση στην επίδραση της ψυχολογίας και των συναισθημάτων στις χρηματοοικονομικές αγορές και στην επενδυτική συμπεριφορά. Σταθμό στην ευρύτερη αναγνώριση της σπουδαιότητας και στην καθιέρωση της έρευνας στον τομέα της Συμπεριφορικής Χρηματοοικονομικής αποτέλεσε η απονομή του βραβείου Νόμπελ Οικονομικών το 2002 στον ψυχολόγο Daniel Kahneman, για την ενσωμάτωση στοιχείων της ψυχολογικής έρευνας στην οικονομική επιστήμη σχετικά με την ανθρώπινη κρίση και τη λήψη αποφάσεων σε συνθήκες αβεβαιότητας, και στον οικονομολόγο Vernon Smith, για την καθιέρωση των εργαστηριακών πειραμάτων στον χώρο της εμπειρικής οικονομικής ανάλυσης. Αλλά και πιο πρόσφατα, το Νόμπελ Οικονομικών του 2013 απονεμήθηκε στους καθηγητές Eugene F. Fama (University of Chicago), Lars Peter Hansen (University of Chicago) και Robert J. Shiller (Yale University), για τη συνεισφορά τους στην «εμπειρική ανάλυση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων». Ο καθηγητής Shiller είναι ένας από τους θεμελιωτές της Συμπεριφορικής Χρηματοοικονομικής, ο οποίος ανέδειξε μέσα από το ερευνητικό του έργο τη μη ορθολογική συμπεριφορά των αγορών και των συμμετεχόντων τους. Όπως όλοι γνωρίζουμε, οι αγορές –και ιδιαίτερα το χρηματιστήριο– είναι ένα εκκρεμές που λειτουργεί μεταξύ φόβου και απληστίας.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «University Press» τον Ιούνιο του 2016:

http://www.universitypress.gr//καθηγητής-νικόλαος-φίλιππας-συνέντε/

Μέρος της δημοσιεύτηκε και στην ιστοσελίδα Bankingnews.gr στις 16 Μαΐου 2016:

bankingnews.gr/οικονομία/item/251716-n-φίλιππας-πρώην-κεπε-στο-bankingnews-aπαιτείται-μεγάλη-μείωση-των-φορολογικών-συντελεστών-στην-ελλάδα.html